Józef Brandt , Obóz Zaporożców, ok. 1880 r.

ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Józef Brandt (1841-1915) ? polski malarz, wybitny przedstawiciel nurtu batalistycznego w malarstwie drugiej połowy XIX wieku, przywódca tzw. monachijskiej szkoły malarstwa polskiego.

Twórczość artystyczna Józefa Brandta ukształtowana przede wszystkim pod wpływem utworów literackich ? poezji, powieści historycznych oraz m.in. "Pamiętników" Jana Chryzostoma Paska; inspirowana dziełami Juliusza Kossaka a także studiami w monachijskiej pracowni Franza Adama i Theodora Horschelta zaowocowała całym bogactwem obrazów reprezentujących nurt malarstwa narodowego ze znamienną dla niego fascynacją rdzennie polskim żywiołem, z ziemią polską i jej ludem, z całą barwnością idealizowanej sarmackiej rycerskości.

W swojej twórczości, która stała się niemal symbolem tego malarstwa ? w scenach batalistycznych, historyczno-rodzajowych i rodzajowych sięgał do tematyki rodzimej obrazując charakter XVII ? wiecznego życia polskiego na kresach wschodnich, a także przedstawiając czasy wojen szwedzkich. Malarstwo Brandta naznaczone ideologią romantyzmu ? z jednej strony i realizmu ? z drugiej zespoliło w całość wątki historyczne i rodzajowe, idealistyczną wizję artystyczną z uważną obserwacją. Artysta stworzył cały szereg dzieł osnutych na tle wydarzeń z czasów militarnych sukcesów dawnej Rzeczypospolitej ? buntów kozackich, walk z ordami tatarskimi i nawałą turecką.

Tematyka ta wraz z rozbudzonym wówczas zainteresowaniem egzotyką kresów wschodnich wskrzesiła w twórczości malarza historie tych ziem, jej rycerską przeszłość i jej bohaterów; Kozaków, Tatarów, Turków, lisowczyków, polską szlachtę i rycerstwo. W malarstwie Brandta nacechowanym umiłowaniem rodzinnego kraju głównym motywem przedstawień było dawne życie wojenne, a najbardziej oryginalnymi stały się dla artysty sceny wielkich wojen i mniejszych potyczek; wyprawy, powroty i pochody konnych jeźdźców rozgrywanych na tle ukraińskiego stepu. Obok tej historycznej batalistyki Brandt podejmował także współczesne tematy zaczerpnięte z codzienności kresowych i podradomskich wsi i miasteczek ? pełne realizmu motywy jarmarków końskich, polowań, przepraw przez rzekę, odpoczynków, zalotów i zabaw.

Charakterystyczną cechą twórczości Brandta, w której trudno wskazać wyraźne okresy rozwoju drogi artystycznej, była głównie jej tematyka z ową egzotyką motywów ale także niezwykła żywiołowość przedstawień oraz mistrzostwo warsztatu z doskonałym rysunkiem i realistycznym, drobiazgowym wykończeniem, które wynikało m.in. z fascynacji dla XVII-wiecznego malarstwa holenderskiego.

W dużych, monumentalnych obrazach przedstawiających wielkie bitwy (np. ?Chodkiewicz pod Chocimiem? czy ?Bitwa pod Wiedniem?) zachwycał Brandt niemal teatralną kompozycją całego widowiska rozgrywającego się na wielu planach, rozmachem ujęcia ale również malowniczością oraz niezwykłą dekoracyjnością. Na malowniczość tę składał się cały korowód wschodnich postaci, a także koni arabskich i koni stepowych, mułów i wielbłądów. Artysta oprócz tego używał niezliczonego bogactwa barwnych strojów, uzbrojenia, akcesoriów wojskowych; dywanów, namiotów, łuków, szabel, turbanów. Często temu efektowi ?jakiejś barokowej skłonności do przesadnej charakterystyki? towarzyszyło, specyficzne dla malarza, dążenie do oddania wrażeń dźwiękowych, muzycznych. Na obrazach pojawiały się różnorodne instrumenty m.in. brzękające bandurki i teorbany, dźwięczące bębenki z dzwoneczkami wraz z pokrzykującymi mołojcami, łopotem chorągwi i pędem jeźdźców na galopujących koniach. To właśnie ruch stał się głównym środkiem ekspresji malarza. W tłumnych, pełnych temperamentu scenach za pomocą skomplikowanych układów kompozycyjnych, skrótów perspektywicznych nade wszystko starał się ?poruszyć obraz?.

Swoją oryginalną twórczością Józef Brandt zapewnił sobie szczególne miejsce w malarstwie drugiej połowy XIX wieku. Potrafił, także światu, ukazać tradycje i wartości narodowej kultury poprzez indywidualną wizję artystyczną. Jego obrazy batalistyczne wykonane w ciepłej złotawo-brunatnej kolorystyce zachwycały fantazją poetycką, rozbudowaną, wieloplanową kompozycją, dynamiką, temperamentem scen i mistrzostwem opracowania szczegółów ale nade wszystko mistrzostwem malowanych koni i Kozaków owianych legendą stepowych przygód. Brandt zyskał ogromną sławę i powodzenie. Niewielu współczesnych mu malarzy polskich mogło poszczycić się tak wielkim uznaniem i popularnością w kraju i za granicą. Swoją fascynującą do dziś twórczością i działalnością pedagogiczną zapisał się na trwałe w dziejach polskiej sztuki.

Kurator Galerii Jednego Obrazu
Krystyna Rypniewska