Piękne i użyteczne. XIX-wieczne srebra wytwórni polskich i europejskich

14 lipca ? 31 grudnia 2011

Impulsem dla przygotowania niniejszej wystawy była chęć zaprezentowania dziewiętnastowiecznych kunsztownych dzieł sztuki zdobniczej szerokiej publiczności. Pokazania piękna pojedynczych przedmiotów rzemiosła artystycznego, ich funkcji oraz zmieniających się form, kształtów i dekoracji.

Srebro ? drugi obok złota metal szlachetny ? znane od najdawniejszych czasów było synonimem bogactwa i władzy. Początkowo używane jako waluta z czasem służyło do produkcji rozmaitych wyrobów; głównie naczyń, sztućców, biżuterii. Umożliwiały to jego właściwości ? łatwość w obróbce, pozwalająca na realizację różnorodnych form przy zastosowaniu wielu technik artystycznych, trwałość wreszcie łatwość w czyszczeniu. Kruszec ten ceniono zwłaszcza jako tworzywo do wyrobu przedmiotów kultu, naczyń stołowych, ekskluzywnych obiektów dekoracyjnych oraz naczyń codziennego użytku, którymi otaczano się dla podkreślenia pozycji społecznej i splendoru. Wyznaczały majętność i presiż domu, zapewniały komfort przy stole, były luksusowymi przedmiotami używanymi na co dzień.

Początkowo dostępne tylko najzamożniejszym; dworom królewskim, magnackim i szlacheckim z czasem pojawiały się w bogatszych domach mieszczańskich. Jednym z czynników upowszechniania i dostępności wyrobów srebrnych były na pewno zmiany jakie na szerszą skalę zaczęły zachodzić w złotnictwie europejskim w I połowie XIX wieku, które doprowadziły do przekształcenia rękodzielnictwa w proces w znacznym stopniu zmechanizowany z drugiej strony ewolucja zmian obyczajowych w tym zwłaszcza dotyczących kultury stołu.

Udostępniona ekspozycja jest prezentacją ponad ośmiuset dziewiętnastowiecznych przedmiotów ze srebra wykonanych przez złotników w wytwórniach polskich i europejskich na przestrzeni od ok. 1800 do ok. 1900 roku. Zgromadzone zabytki pokazują przykłady wyrobów ówczesnych warsztatów złotniczych z takich krajów jak: Francja, Niemcy, Austria, Anglia, Dania, Belgia, Czechy, Rosja oraz polskich mistrzów złotniczych w tym znakomitych wytwórni warszawskich ale także srebra gdańskie, poznańskie, wrocławskie, królewieckie, elbląskie, krakowskie i inne.

Obok dzieł wybitnych XIX-wiecznych złotników europejskich między innymi Jeana Baptistea Claudea Odiota ? przedstawiciela paryskiego rodu złotników, dostawcy dworu królewskiego i cesarskiego, Martina Guillaumea Biennais ? drugiego wielkiego mistrza francuskiego, Petera Carla Faberge ? popularnego złotnika rosyjskiego oraz Karola Jerzego Lilpopa i Karola Filipa Malcza ? cenionych przedstawicieli warsztatów warszawskich zobaczyć można wyroby wielu innych uznanych i mniej znanych wytwórni. Na wystawie przedstawiono głównie srebra stołowe; elementy zastawy obiadowej, serwisy do kawy i herbaty, sztućce a także inne przedmioty użyteczne np. tabakierki, tytoniery, papierośnice, cygarnice wreszcie biżuterię a w niej specyficznie polską ? biżuterię patriotyczną.

Pojęcie serwisu stołowego ukształtowało się w wiekach XVII i XVIII jako zespołu naczyń o wspólnej dekoracji. Początkowo, z uwagi na ich wysoką cenę, znajdowały nabywców wśród najbogatszych warstw, z czasem stały się bardziej dostępne. W zależności od wielkości zastawy zawierały wiele różnorodnych naczyń w tym między innymi wazy (do zupy, ponczu, kruszonu), półmiski (do mięs i ryb) i talerze, naczynia do jarzyn, sosjerki, naczynia do chłodzenia wina, musztardnice, podstawki z karafinkami, solniczki i inne. Ogromną popularnością cieszyły się także serwisy do kawy i herbaty produkowane od połowy XVIII wieku wraz z nastaniem mody na picie tych napojów w salonach. Wiek XIX miał upowszechnić je również w domach ziemiańskich i mieszczańskich. Mniejsze serwisy składały się z tacy, naczynia do gotowania wody, czajnika do kawy, imbryka, cukiernicy i mlecznika, w którym podawano mleko lub ciepłą śmietankę. Serwisy rozbudowane zawierały oprócz naczyń podstawowych dodatkowo na przykład herbatnice czyli pojemniki na susz herbaciany, łyżeczki do suszu, szczypce do cukru, naczynie do konfitur.

Na wystawie obok tych dzisiaj łatwo rozpoznawalnych przedmiotów zobaczymy szereg innych obecnie już zapomnianych takich jak łyżka do tuku, szczypce do szparagów, objaśniacze do świec, nożyczki do winogron czy bransoleta z wisiorem dla chusteczki z wonnościami.

Układ wystawy pozwala prześledzić mody i nurty w złotnictwie polskim i europejskim w zróżnicowanym stylistycznie XIX wieku. Od form klasycystycznych ? harmonijnych, symetrycznych, spokojnych, dekorowanych z umiarem i empirowych z dużo bogatszym zdobnictwem. Na srebrach empirowych znajdujemy charakterystyczne dla tego stylu motywy: sfinksy, delfiny, baranie i koźle głowy, palmety. Częstym motywem dekoracyjnym stał się ornament ciągły, taśmowy, złożony z liści i owoców winorośli lub stylizowanych wici roślinnych. Takie nalutowywane i moletowane taśmy zdobiły brzegi i profile naczyń. Pełnoplastyczne odlewane figurki zwierzęce pojawiały się w uchwytach pater i waz lub podtrzymywały czarki solniczek a także zdobiły wieczka cukiernic.

W latach trzydziestych i czterdziestych XIX stulecia powstawały wyroby nawiązujące w formie i dekoracji do stylów historycznych, stylów epok minionych do których artyści świadomie nawiązywali. Produkowano wówczas i później w drugiej połowie wieku przedmioty stylowo bardzo zróżnicowane: neorenesansowe, neobarokowe, neorokokowe, neoklasycystyczne. Aby pod koniec wieku odrzucić ornamentykę historyzującą i zastąpić ją nową, oryginalną secesyjną dekoracją, którą cechować miałą organiczna giętka forma oraz bogata dekoracja roślinna.