Kuźnia ? miejsce pracy kowala, rzemieślnika reprezentującego najbardziej przez ludność wiejską cenionego zawodu. Swą mocną pozycję w układzie społecznym wsi kowale zawdzięczają przede wszystkim tradycji ? jeszcze w XIX wieku kowal, oprócz tego, że był wysoko wyspecjalizowanym fachowcem w dziedzinie obróbki żelaza, bywał również dentystą, także specjalistą od schorzeń końskich. W oczach społeczności wiejskich kowal uchodził więc za autorytet w wielu sprawach, sam zawód zaś traktowany był z wielkim szacunkiem również ze względu na powiązanie pracy z ogniem (ogień ? w wierzeniach ludu, to świętość, budzący respekt żywioł).

W okresie bujnego rozkwitu kowalstwa kuźnia była miejscem spotkań mieszkańców wsi, tutaj również dochodziło do styczności ich z przyjezdnymi. Poprzez kuźnię docierało na wieś wiele wynalazków. Kowal więc był również pionierem postępu technicznego. Częste wyjazdy do miasta ? po opał bądź materiały na wyroby ? sprzyjały spotkaniom z kolegami po fachu, dochodziło do wymiany poglądów, dyskusji na tematy zawodowe. Tak rozwijała się myśl techniczna i upowszechniały usprawnienia w poszczególnych kuźniach. Dlatego tak często spotyka się podobne urządzenia w różnych, nieraz bardzo odległych od siebie warsztatach.

Kowal stał się niezbędnym dla wsi rzemieślnikiem już w okresie wczesnego średniowiecza. Jednym z jego najważniejszych zadań było zaopatrywanie w narzędzia do uprawy roli, obróbki drewna, skóry czy rogu. Przygotowywał żelazne części pracujących narzędzi oKuźnia ? miejsce pracy kowala, rzemieślnika reprezentującego najbardziej przez ludność wiejską cenionego zawodu. Swą mocną pozycję w układzie społecznym wsi kowale zawdzięczają przede wszystkim tradycji ? jeszcze w XIX wieku kowal, oprócz tego, że był wysoko wyspecjalizowanym fachowcem w dziedzinie obróbki żelaza, bywał również dentystą, także specjalistą od schorzeń końskich. W oczach społeczności wiejskich kowal uchodził więc za autorytet w wielu sprawach, sam zawód zaś traktowany był z wielkim szacunkiem również ze względu na powiązanie pracy z ogniem (ogień ? w wierzeniach ludu, to świętość, budzący respekt żywioł).

Kuźnie usytuowane były zazwyczaj na skraju wsi, choć zdarzały się również warsztaty umiejscawiane poza wsią ? przy skrzyżowaniach ważnych szlaków komunikacyjnych, zaopatrzone w narzędzia, najczęściej samodzielnie wykonane przez kowala, zapewniające szerokie spektrum działania rzemieślnika.

Trzon stałego wyposażenia kuźni stanowi palenisko umiejscowione w ścianie szczytowej, wykonane z cegieł. Nad nim ? komin dymny z kapturem (okapem) z blachy. W piecu znajduje się ?kotlina?, czyli ognisko - miejsce, gdzie pali się ogień. Od spodu w ognisku jest otwór, który ma połączenie z miechem dostarczającym powietrze do ognia. Po prawej ? skrzynia na opał. Przed paleniskiem ręcznie dłubane korytko na wodę do hartowania obrabianego metalu. W bezpośrednim sąsiedztwie paleniska znajdują się narzędzia służące do jego obsługi ? czyli łopatka i pogrzebacz.

Przy ścianie, na prawo od paleniska ustawiono dwa stoły kowalskie ? czyli ?warsztat?, na którym kowal wykonywał większość prac oraz przechowywał narzędzia. Do warsztatu przytwierdzone jest duże imadło, nad nim dwie wiertarki przyścienne. Poniżej i powyżej, w obejmach, wytwory pracy kowala oraz różnego rodzaju drobne narzędzia. Wśród nich m.in. cyrkiel kowalski i suwmiarki.

W centrum kuźni stoi jedno z najważniejszych narzędzi kowalskich ? kowadło. Na nim kowal wykonywał obróbkę metalu. Narzędzie to musi mieć płaską powierzchnię, aby można było na niej formować odkuwane przedmioty. Początkowo stosowano kowadła bezrożne, mające formę prostopadłościanu z wyciętymi bokami, późniejsza forma (tuż przed I wojną światową) to kowadło jednorożne, posiadające z jednej strony zakończenie spiczasto-dziobate, przeciwległy koniec ścięty prostopadle. Na gładzi znajduje się otwór prostokątny, do którego kowal wkładał potrzebną przy pracy nadstawkę stanowiącą negatyw do formowania żelaza. W okresie międzywojennym pojawił się kolejny typ kowadła ? dwurożne. W miejscu, w którym w kowadle jednorożnym znajduje się ścięcie, kowadło to posiada drugi róg, na którym zaginano materiał podlegający obróbce. Kowadła ustawiano pośrodku kuźni, w bliskiej odległości od paleniska, na grubych pniach drewnianych.

Najważniejszymi, po kowadle, narzędziami służącymi do obróbki żelaza są młoty, których używa się przy bezpośredniej obróbce metalu ? kucie, wyciąganie, rozklepywanie, zginanie, lub pobijając w inne narzędzie kowalskie ? przebijanie otworów, przecinanie, gładzenie itp. W pierwszym przypadku młot uderza bezpośrednio w nagrzaną powierzchnię żelaza, w drugim zaś w inne narzędzie, np. przecinak, czy gładzik, które z kolei oddziałuje na przedmiot obrabiany.

Niemniej ważną rolę pełnią w kuźni kleszcze, służące do chwytania i trzymania rozgrzanego żelaza w czasie kucia. Każdy kowal posiadał kilka rodzajów kleszczy o różnego kształtu szczękach, z których każde służyły do konkretnego, aktualnie obrabianego detalu. Stąd tak wielka ich różnorodność. Kleszcze umieszczane były w bezpośrednim sąsiedztwie paleniska i kowadła.

Kolejną, niezbędną kowalowi grupę narzędzi stanowiły przecinaki służące do odcinania odkuwek lub przecinania materiału przed obróbką. W kuźni znajdują się dwa rodzaje przecinaków ? do cięcia na zimno i na gorąco. Do pierwszej grupy należą narzędzia kształtem przypominające ciesielskie dłuto (wąskie i wydłużone, pozbawione drewnianego trzonka), do drugiej - krótkie i grube zaostrzone pod dużym kątem ostrze osadzone w trzonku.

Równie ważne i niezbędne w procesie obróbki żelaza narzędzia, to przebijaki służące do robienia otworów. Przebijaki osadzone na drewnianym trzonku przypominają wyglądem młotki. Praca przy pomocy tego narzędzia polegała na tym, że przedmiot, w którym miał być zrobiony otwór umieszczano na kowadle, do obranego punktu przystawiano przebijak, w który uderzano młotem. Drugi rodzaj przebijaków, to przebijaki przelotowe wyglądem przypominające nieco dłuta. Używało się ich do nadawania otworom ostatecznego kształtu ? okrągłego, kwadratowego czy wielobocznego.

Pilniki ? kolejna, bogata grupa narzędzi używanych w kuźni. Służyły do zdejmowania wierzchniej, cienkiej warstwy metalu, do doprecyzowania detalu i wygładzenia go. W obrębie tej grupy stosuje się podział narzędzi pod względem formy ? płaskie, trójkątne, półokrągłe, okrągłe i kwadratowe oraz ze względu na sposób nacięcia powierzchni pracującej ? o różnej głębokości i odległości nacięć (gładziki, równiaki i zdzieraki).

Większość z wymienionych narzędzi wykonana została samodzielnie przez kowali, ale obok nich znajdują się również narzędzia pochodzenia fabrycznego. Wśród nich tzw. ?dziurownica? (matryca kowalska) ? gruba płyta stalowa z otworami o różnych kształtach i wymiarach służąca do przebijania otworów i kształtowania odkuwek profilowych.

W każdej kuźni, oprócz typowo kowalskich narzędzi znajduje się również szereg innych, nie używanych do obróbki metalu, niemniej jednak niezbędnych w pracy kowalskiej, np. toczalnik do ostrzenia narzędzi (własnych lub przyniesionych przez klienta), czy też narzędzia stolarskie służące kowalowi do obróbki drewna (np. świdry, dłuta).

Działalność kowali była nastawiona na zaspokojenie potrzeb wiejskiego odbiorcy, co powodowało sezonowość w wykonywaniu poszczególnych prac. Tak więc wiosną naprawiano pługi i brony, przed żniwami wykuwano kosy i sierpy, a przed wykopkami ? motyki. Zimą, kiedy mniej było pilnych prac wyrabiano duże ilości podków (konie podkuwano dwa razy w roku ? z początkiem zimy i na wiosnę). Asortyment prac kowalskich był więc szeroki i obejmował poza narzędziami rolniczymi również przedmioty potrzebne w codziennym życiu w domu i zagrodzie (np. noże i tasaki). W kuźni też powstawały elementy architektoniczne ? klamki, zawiasy, skoble, kłódki, kraty. Także krzyże nagrobne i przydrożne oraz przedmioty ozdobne.

Zgromadzone na wystawie eksponaty pozyskane w drodze zakupów, darów i depozytów osób prywatnych pochodzą z naszego terenu, z XIX i pierwszej połowy XX w.i.

GALERIA Kuźnia pomorska