Muzeum w Koszalinie
Historia zbiorów
Historia gromadzenia zabytków archeologicznych w Koszalinie sięga lat 70. XIX wieku. Od 1874 roku działało tutaj Koszalińskie Towarzystwo Naukowe, które w 1879 roku podjęło próbę założenia muzeum. Wiodącymi zbiorami były zabytki archeologiczne. Do 1896 roku zbiory były pielęgnowane i wpisywane do katalogu książkowego. Przedstawiały pokaźną wartość. Niestety, po śmierci dwóch głównych założycieli i opiekunów kolekcji zabytki zostały rozproszone. Uratowaną część przekazano w 1908 roku do Szczecina, do Antiqarisches Museum z siedzibą w zamku książęcym, zarządzanego przez Towarzystwo Historii i Starożytności Pomorza w Szczecinie.
W 1912 roku zaczyna się okres organizowania, a wreszcie pełnej działalności Heimatmuseum w Koszalinie, który przerwała dopiero II wojna światowa. Poczesne miejsce w muzeum zajmowały zabytki archeologiczne. Odzwierciedlały one dzieje osadnictwa regionu koszalińskiego od epoki kamienia po średniowiecze. Najliczniejsze były naczynia z grobów popielnicowych i skrzynkowych oraz ozdoby brązowe pozyskiwane najczęściej drogą darów i przekazów. Znajdowały się tutaj naczynia i ozdoby brązowe z cmentarzyska łużyckiego w Dzierżęcinie k/Koszalina na tzw. ?Fuchsbergu?, popielnice kultury łużyckiej z okolic Góry Chełmskiej, z Rokosowa, Cewlina, Kędzierzyna, Skwierzynki, Gorzebądzia, Kłosa, Sianowa, a także wiele naczyń z cmentarzysk kultury pomorskiej w Mierzymiu i Świeszynie, badanych amatorsko przez pastora G. Magdalińskiego z parafii w Świeszynie. Wystawiano urny twarzowe z ozdobami brązowymi z Rąbina, a także zabytki z wielokulturowego (kultura łużycka, pomorska, okres wpływów rzymskich) cmentarzyska ciałopalnego w Konikowie, z cmentarzyska rzymskiego w Rosnowie i Jarzycach. Szczególnie efektowny był skarb brązowy kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu z Kościernicy liczący 26 przedmiotów, w tym okazały miecz brązowy, który do dzisiaj jest eksponowany na stałej wystawie archeologicznej w Muzeum w Koszalinie. Prezentowano kolie paciorków szklanych i bursztynowych oraz zapinki z cmentarzyska późnorzymskiego w Borkowicach, ceramikę wczesnośredniowieczną z badań amatorskich (1905, 1939) na Górze Chełmskiej, zbiór monet srebrnych ze średniowiecznej mennicy w Koszalinie oraz skarb monet z X wieku znaleziony w okolicach Kretomina.
Ze zbiorów przedwojennych zachowało się do dzisiaj 80 zabytków, głównie naczyń kultur łużyckiej i pomorskiej oraz skarb brązowy z Kościernicy.
Obecne zbiory działu archeologicznego pochodzą przede wszystkim z prac wykopaliskowych archeologów koszalińskich działających w muzeum od 1956 roku, a także z badań Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych (WKZA) prowadzonych od 1959 do 1999 roku i badań instytucji archeologicznych prowadzących wykopaliska na terenie Pomorza Środkowego na zlecenie WKZA w Koszalinie (były to: Muzeum Narodowe w Szczecinie, PP PKZ w Szczecinie, Instytuty Archeologiczne UAM w Poznaniu i UMK w Toruniu).
Na wzrost zbiorów archeologicznych miała też wpływ reorganizacja muzealnictwa koszalińskiego prowadzona na przełomie 1965/1966 roku. Wówczas to w ramach powstałego Muzeum Pomorza Środkowego z siedzibą w Słupsku, powołano w Koszalinie podległy mu Oddział Archeologiczny. Układ taki spowodował, że dawne poniemieckie zbiory archeologiczne Muzeum Miejskiego w Słupsku (450 poz. katalogowych) wraz z niemieckim archiwum naukowym przekazane zostały do Oddziału w Koszalinie. Podobnie było ze zbiorami archeologicznymi Muzeum w Darłowie (Rügenwalde), które w latach 1969-1970 przekazane zostały do Muzeum w Koszalinie ? razem 1.145 pozycji.
Systematyczne pozyskiwanie i gromadzenie zbiorów archeologicznych w ciągu dotychczasowych 50 lat powojennych pozwoliło zebrać ok. 30 tysięcy zespołów zabytków. W latach 1978-2000 pracownicy działu archeologicznego prowadzili badania archeologiczno-weryfikacyjne w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) w środkowej i wschodniej części dawnego woj. koszalińskiego, w wyniku których zaewidencjonowano ponad 9 tysięcy nowych stanowisk archeologicznych. W okresie dotychczasowej działalności działu zarejestrowano ponad 15 tysięcy stanowisk archeologicznych, z których 300 poddano bardziej szczegółowym badaniom terenowym. Na uwagę zasługuje także bogate archiwum naukowe stanowisk archeologicznych, liczące ok. 2 tysiące teczek. Zebrane zabytki i archiwalia reprezentują wszystkie okresy rozwoju osadnictwa ludzkiego na Pomorzu, a także szereg wyróżnianych w nim kultur archeologicznych.
W Dziale Archeologii istnieje pięć specjalistycznych pracowni poszczególnych okresów chronologicznych oraz pracownia dokumentacyjno-preparatorska i kreślarska.
Pracownia epoki kamienia dysponuje bogatym zbiorem narzędzi kamiennych, krzemiennych i rogowych. Najcenniejszymi zabytkami są: harpun kościany z jeziora Mausz i ornamentowana motyka kościana z Trudnej (obydwa przedmioty pochodzą ze środkowej epoki kamienia). Do najcenniejszych zbiorów należy też inwentarz osady torfowej w Dąbkach (narzędzia rogowe, kościane, kamienne, krzemienne, ceramika, szczątki ssaków, ptaków i ryb, z V tysiąclecia pne, związany z zachodniobałtyckim późnomezolitycznym i wczesnoneolitycznym kręgiem kulturowym Erteb?lle-Ellerbek), zespół zabytków ze stanowisk kompleksu osadniczego kultury pucharów lejkowatych z III tysiąclecia pne. w Łupawie-Poganicach, obejmującego osadę centralną i otaczające je cmentarzyska megalityczne oraz unikalne zespoły zabytków z torfowiska ?Chwalimskie Bagno? w Chwalimkach k/Szczecinka (naczynia, narzędzia kamienne i krzemienne, łodzie dłubanki, wiosła datowane od późnego neolitu po środkowe okresy epoki brązu).
W zbiorach pracowni epoki brązu i wczesnej epoki żelaza znajduje się kolekcja 14 unikalnych skarbów brązowych datowanych od młodszego okresu epoki brązu do okresu halsztackiego D, w tym pięć odkrytych po wojnie. Są to głównie ozdoby, ale także narzędzia i broń, w tym 7 różnego typu mieczy brązowych. Z okresu kultury łużyckiej i pomorskiej przebadano w minionym 50-leciu ok. 140 cmentarzysk ciałopalnych i kilka osad (najważniejsze: Maryniec, Stawnica, Darskowo, Klukowo, Nowa Wiśniewka, Gwieździn, Łysomiczki, Łubowo, Szczecinek, Konikowo, Przewłoka, Grabowo, Olszanowo-Biernatka).
Szczególnie bogaty i liczny zestaw zabytków pochodzi z okresów późnolateńskiego (przedrzymskiego), rzymskiego, późnorzymskiego i wędrówek ludów. Są to materiały m.in. z Niemicy, Warszkowa, Dzierżęcina, Białęcina, badane przed wojną i przejęte z dawnego Muzeum w Darłowie. Bogate są zbiory z cmentarzysk w Gostkowie i Konikowie badanych przez WKZA w Koszalinie w latach 60. XX wieku. Na szczególną uwagę zasługuje cmentarzysko z kręgami kamiennymi w Grzybnicy (I-II wiek ne.). W miejscu badań utworzony został w 1979 roku rezerwat ?Kręgi kamienne w Grzybnicy?, bardzo licznie odwiedzany przez turystów. Szczególnie liczna i cenna jest ?rzymska? kolekcja ?barokowej? ? brązowej, srebrnej i złotej biżuterii z cmentarzyska kurhanowego kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, gm. Kalisz Pomorski. Stanowisko jest w trakcie badań (dotychczas przebadano ok. 3/4 jego powierzchni). Zlokalizowano tu 68 kurhanów rzymskich i łużyckich. Do tej pory pozyskano ok. 500 naczyń, 115 zapinek brązowych, 28 srebrnych ze złotą folią, 19 srebrnych klamerek esowatych, 21 paciorków srebrnych, 14 kolii paciorków szklanych i bursztynowych (łącznie 582 paciorki), 4 złote i srebrne wisiorki, 6 bransolet srebrnych i brązowych, ostrogi, sprzączki, metalowe końcówki pasów. W pracowni okresu rzymskiego znajdują się ponadto skarby przedmiotów importowanych z terenów cesarstwa rzymskiego (misy, dzbany, monety), m.in. z Białęcina, Swołowa, Kretomina, a także zabytki z okresu późnorzymskiego z badań w Dębczynie, Kowalkach i Wygodzie (Badania IA UAM w Poznaniu).
Ważny zbiór stanowią zabytki z badań archeologów koszalińskich na grodziskach wczesnośredniowiecznych i zamkach (Stare Drawsko, Człuchów, Słupsk, Złotów), a także z badań na Górze Chełmskiej ? miejscu kultu przedchrześcijańskiego. Pozyskano tam wiele reprezentatywnych zabytków, w tym kolekcję militariów średniowiecznych. W zbiorze muzealnym z tego okresu należy wymienić kolekcję monet z fałszywej mennicy w Starym Drawsku (XV wiek), skarb monet z Mosin (IX-XI wiek), z Dzierżęcina (XVI wiek). Średniowieczny i nowożytny zestaw zabytków uzupełniają obiekty wydobyte podczas badań miast, m.in. w Koszalinie, Białogardzie, Słupsku.
